डॉलर हे जगातील सर्वात मजबूत चलन का मानले जाते?

             एक काळ असा होता जेव्हा एक अमेरिकन डॉलर फक्त 4.16 रुपयांना विकत घेता येत होता, परंतु त्यानंतर वर्षानुवर्षे रुपयाचा सापेक्ष डॉलर महाग होत चालला आहे, म्हणजेच एक डॉलर घेण्यासाठी अधिक डॉलर्स खर्च करावे लागतात. 1 जानेवारी 2018 रोजी एका डॉलरचे मूल्य 63.88 होते आणि 18 फेब्रुवारी 2020 रोजी ते 71.39 रुपये झाले आहे. या लेखात जाणून घेऊया की डॉलर हे जगातील सर्वात मजबूत चलन का मानले जाते?

         जगातील 85% व्यापार अमेरिकन डॉलर्सच्या मदतीने केला जातो. जगभरातील 39% कर्जे यूएस डॉलरमध्ये दिली जातात आणि एकूण डॉलर्सपैकी 65% यूएस बाहेर वापरली जातात. म्हणूनच परदेशी बँका आणि देशांना आंतरराष्ट्रीय व्यापारात डॉलरची गरज आहे. या लेखाद्वारे जाणून घेऊया की डॉलर हे जगातील सर्वात मजबूत चलन का म्हणून ओळखले जाते?

       आता परिस्थिती अशी झाली आहे की, डॉलरचे नाव घेतले की लोकांच्या मनात फक्त अमेरिकन डॉलरच येतो, तर जगातील अनेक देशांच्या चलनाचे नावही 'डॉलर' आहे. म्हणजेच यूएस डॉलर स्वतःच "जागतिक डॉलर" चा समानार्थी शब्द बनला आहे.

डॉलरच्या ताकदीचा इतिहास:

        1944 मध्ये ब्रेटन वुड्स करारानंतर डॉलरची सध्याची ताकद सुरू झाली. त्याआधी, बहुतेक देश फक्त सोन्यालाच चांगले मानक मानायचे. त्या देशांच्या सरकारांनी वचन दिले की ते सोन्याच्या मागणीच्या मूल्याच्या आधारावर त्यांचे चलन निश्चित करतील.

       न्यू हॅम्पशायरमधील ब्रेटन वुड्समध्ये जगातील विकसित देशांची बैठक झाली आणि त्यांनी सर्व चलनांचे विनिमय दर अमेरिकन डॉलरच्या तुलनेत निश्चित केले. त्यावेळी अमेरिकेकडे जगातील सर्वात जास्त सोन्याचा साठा होता. या करारामुळे इतर देशांना त्यांचे चलन सोन्याऐवजी डॉलरमध्ये परत करण्याची परवानगी देण्यात आली.

        1970 च्या दशकाच्या सुरुवातीला अनेक देशांनी महागाईशी लढण्यासाठी डॉलरऐवजी सोन्याची मागणी करण्यास सुरुवात केली. हे देश अमेरिकेला डॉलर द्यायचे आणि त्या बदल्यात सोने घेत. हे घडल्यावर अमेरिकेतील सोन्याचा साठा संपुष्टात येऊ लागला. अमेरिकेचे तत्कालीन अध्यक्ष निक्सन यांनी त्यांचे सर्व साठे संपवण्यास परवानगी देण्याऐवजी, डॉलर सोन्यापासून वेगळे केले, त्यामुळे डॉलर आणि सोने यांच्यातील विनिमय दर करार आणि चलनांचे विनिमय मूल्य संपुष्टात आले; मागणी आणि पुरवठ्याच्या जोरावर ते होऊ लागले.

डॉलर हे सर्वात मजबूत चलन का आहे याची कारणे

1. आंतरराष्ट्रीय मानक संघटनेच्या यादीनुसार, जगभरात एकूण 185 चलने आहेत. तथापि, यापैकी बहुतेक चलने त्यांच्या स्वतःच्या देशात वापरली जातात. जगभरात कोणतेही चलन किती प्रमाणात प्रचलित आहे हे त्या देशाची अर्थव्यवस्था आणि ताकद यावर अवलंबून असते. साहजिकच डॉलरची ताकद आणि त्याची स्वीकारार्हता अमेरिकेच्या अर्थव्यवस्थेची ताकद दर्शवते.

2. जगातील 85% व्यापार अमेरिकन डॉलर्सच्या मदतीने केला जातो. जगभरातील 39% कर्जे यूएस डॉलरमध्ये दिली जातात आणि एकूण डॉलर्सपैकी 65% यूएस बाहेर वापरली जातात. म्हणूनच परदेशी बँका आणि देशांना आंतरराष्ट्रीय व्यापारात डॉलरची गरज आहे.

3. जागतिक बँक आणि आंतरराष्ट्रीय नाणेनिधीमधील देशांच्या कोट्यामध्ये सदस्य देशांना काही भाग अमेरिकन डॉलर्सच्या स्वरूपात जमा करावा लागतो.

4. जगभरातील मध्यवर्ती बँकांमध्ये असलेल्या परकीय चलनाच्या साठ्यापैकी 64% यूएस डॉलर्स आहेत.

5 ते करेल.

6. यूएस डॉलरच्या विनिमय दरात फारशी चढ-उतार होत नाही, त्यामुळे देश हे चलन लगेच स्वीकारतात.

7. अमेरिका ही जगातील सर्वात मोठी अर्थव्यवस्था आहे, ज्यामुळे ती अनेक गरीब देशांना अमेरिकन डॉलरमध्ये कर्ज देते आणि कर्जाची पुर्तताही त्याच चलनात होते, त्यामुळे आंतरराष्ट्रीय बाजारात डॉलरला नेहमीच मागणी असते.

8. जागतिक बँक समूह आणि आंतरराष्ट्रीय नाणेनिधीच्या तिजोरीत अमेरिका सर्वात जास्त योगदान देते, त्यामुळे या संस्था सदस्य देशांना फक्त अमेरिकन डॉलरमध्ये कर्ज देतात. ज्यामुळे डॉलरचे मूल्य वाढण्यास मदत होते.

डॉलरनंतर युरो हे जगातील दुसरे सर्वात शक्तिशाली चलन आहे, जे जगभरातील केंद्रीय बँकांच्या परकीय चलनाच्या साठ्यापैकी 20% आहे. युरो हे जगभर पेमेंटचे साधन म्हणूनही सहज स्वीकारले जाते. जगातील अनेक क्षेत्रांमध्ये युरोचाही दबदबा आहे. युरो देखील मजबूत आहे कारण युरोपियन युनियन जगातील सर्वात मोठ्या अर्थव्यवस्थांपैकी एक आहे. काही अर्थतज्ज्ञांचा असा विश्वास आहे की नजीकच्या भविष्यात युरो डॉलरची जागा घेऊ शकेल.

डॉलरला चिनी आणि रशियन आव्हान:

मार्च 2009 मध्ये चीन आणि रशियाने नवीन जागतिक चलनाची मागणी केली. जगाला 'कोणत्याही एका देशापासून वेगळे आणि दीर्घकाळ स्थिर राहण्यास सक्षम' असे राखीव चलन हवे आहे.

या कारणास्तव, चीनला आपले चलन "युआन" हे जागतिक परकीय चलन बाजारात व्यापारासाठी मोठ्या प्रमाणावर वापरले जावे असे वाटते. म्हणजेच युआन हे अमेरिकन डॉलरचे जागतिक चलन म्हणून वापरले जात असल्याचे चीनला पहायचे आहे. हे लक्षात घेण्यासारखे आहे की 1 ऑक्टोबर 2016 रोजी चीनचे चलन युआन हे IMF च्या SDR बास्केटमध्ये समाविष्ट करण्यात आले होते.

युरोपियन युनियनच्या अहवालानुसार, 2016 मध्ये, जगाच्या एकूण निर्यातीमध्ये अमेरिकेचा वाटा 14% आणि आयातीत अमेरिकेचा वाटा 18% होता. त्यामुळे या आकडेवारीच्या आधारे असा निष्कर्ष काढता येतो की अमेरिकन डॉलर मजबूत होण्यामागचे सर्वात मोठे कारण म्हणजे जागतिक व्यापारात अमेरिकेचे महत्त्व आणि आंतरराष्ट्रीय बाजारात डॉलरला जागतिक चलन म्हणून मिळालेली सार्वत्रिक मान्यता.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------

जगाच्या इतिहासात महामंदी कधी, कुठे आणि का आली?

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------