भारतातली पहिली नोटबंदी.India's first denomination.

 ईस्ट इंडिया कंपनीकडून 1861 साली इंग्लंडच्या राजवटीकडे भारताचं नियंत्रण गेलं आणि भारतीय कागदी चलन कायदा आला. तेव्हा नोटांवर व्हिक्टोरिया राणीचं चित्र असायचं. 1861 ते 1930 च्या काळात कागदी नोटा चलन म्हणून वापरण्याची पद्धत भारतात रूजली.

त्या पूर्वी भारतात नाणी आणि सुवर्णमुद्रा वापरल्या जायच्या. भारतीय लोकांना नाण्यांवर जास्त विश्वास असल्याने भारतात चलनी नोटांमध्ये व्यवहार व्हायला कित्येक वर्ष लागली.

नोटेवरील आठ भाषा.

1914 साली 5 रुपयाची नोट आली. या नोटेवर पहिल्यांदाच आठ भारतीय भाषांमध्ये मूल्य छापलेलं दिसतं.

1 रुपयाची नोट.

1917 मध्ये 1 रुपया व अडीच रुपये (2 रुपये आठ आणे) दोन्ही बाजूंनी प्रिंट केलेल्या नोटा आणल्या गेल्या, यावर मागील बाजूस आठ भाषांमध्ये मूल्य छापले होते, तर पुढील बाजूस राजा जॉर्ज पंचम याचे चित्र व मागील बाजूस इंग्लंडच्या राजसत्तेचे प्रतीक crown आणि GRI असे छापले गेले, राजवस्त्र असलेला मुकुट वॉटर मार्क ही अधिकची सुरक्षा मानकं होते.

अडिच रूपयाची नोट.

पहिल्या महायुद्धात (1914-1918) इंग्लंडमधून जहाजं भारतात येणं अवघड झालं. ही जहाजं बुडविली गेली, काही लुटली गेली. त्यामुळे इंग्रजांनी भारतात छापखाना सुरू करण्याचा निर्णय घेतला.

उद्घाटनाची निमंत्रण पत्रिका.

भारतात 1925 साली संपूर्ण सर्वेक्षण केल्यानंतर नाशिकची निवड झाली आणि चलनी नोटा छापखान्याची उभारणी सुरू झाली. 14 एप्रिल 1928 या दिवशी छापखान्याचं उद्घाटन झालं.

छापखान्यात सर्वांत पहिली छापली गेली ती उद्घाटनाची निमंत्रण पत्रिका. त्यावेळी मुंबईवरून खास ट्रेन नाशिक रोडला गेली होती. ही पत्रिका आणि त्या दिवसाचे मेनू कार्ड अजूनही छापखान्यात आहे.

याच कारखान्यात 1927 साली पहिल्यांदाच 100 रूपये मुल्याची छापलेली नमूना नोट अजून आहे.

भारतात रिजर्व बँक ऑफ इंडिया म्हणजेच आरबीआयची 1935 साली स्थापना झाल्यानंतर ब्रिटीश सरकारने चलनाचं नियंत्रण आरबीआयकडे दिलं. पुढे बँक ऑफ इंग्लंडचा करार संपला आणि नाशिक छापखान्याने नोटांची छपाई सुरू केली.

पाच हजाराची नोट.

आरबीआयचे पहिले गव्हर्नर होते सर ओसबॉर्न स्मिथ. त्यानंतर 1939 पासून आरबीआयचे द्वितीय गव्हर्नर सर जे. बी. टेलर यांच्या स्वाक्षरीने नोटा छापण्यात आल्या. पण एक गंमत म्हणजे 1 रुपयाची नोट मात्र त्यावेळे च्या अर्थखात्याच्या सचिवांच्या स्वाक्षरीने जारी झाली. आजही ती परंपरा कायम आहे. तेव्हा पाच हजार आणि दहा हजार या मोठ्या मूल्यांच्या नोटा आणल्या गेल्या.

10 हजाराची नोट.

भारतातील 10 हजार रुपये मूल्य असलेली नोट 1939 मध्ये आली. या नोटेचा आकार मोठा होता साधारणपणे 8 इंच लांबी आणि 6 इंच रुंदी इतका. सुरक्षितता मानकं म्हणून वॉटरमार्क असलेल्या दोन खिडक्या होत्या. या नोटा 1917 पासून चलनात होत्या.

पण ब्रिटीश सरकारने काळा पैसा म्हणजेच अघोषित धनाच्या शोधासाठी 1946 साली 1 हजार आणि 10 हजार या नोटा चलनातून बाद करण्यात आल्या. तेव्हा 10 हजारची नोट व्यवहारातून बाद झाली. भारतातील ही पहिली नोटबंदी होती.

------------------------------------------------------------------------------------

नाशिकच्या नोटा छापण्याच्या कारखान्याचा रंजक इतिहास.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------

"मसाला बाँड" म्हणजे काय?

--------------------------------------------------------------------------------------------------------